Czarny pies Churchilla

Winston Churchill – twardy negocjator, brytyjski mąż stanu i jeden z „twórców” powojennej mapy Europy. Jego odważne obietnice i nośne slogany po dziś dzień zawstydzają politycznych hochsztaplerów i tchórzy. Nie wszyscy jednak wiedzą, że żelazny charakter i wola Churchilla topniały jak plastikowa atrapa, gdy przychodził do niego jego „czarny pies”. Pies, któremu na drugie było „depresja”.       

Winston Churchill przy swoim biurku, rok 1944. Winston Churchill przy swoim biurku, rok 1944. Źródło: FORUM / TopFoto

Winston Churchill cierpiał na depresję maniakalną, którą niejednokrotnie nazywał „swoim czarnym psem”. Niektórzy psychiatrzy sugerują, że znak wiktorii, tak charakterystyczny dla Churchilla, rzucał ciemny cień przypominający kształtem głowę psa z wilczymi uszami. Ich zdaniem w chwilach wielkiego triumfu mogło to przypominać politykowi o jego psychicznej niedyspozycji i porażce. Ta słodko gorzka mikstura zwycięstwa i przegranej Churchilla stała się pożywką dla kultury masowej. Ciemny, melancholijny zwierz wielkiego, brytyjskiego premiera, stratega i noblisty wkrótce przeniknął do literatury, a następnie pop kultury. Jako sugestywna, plastyczna metafora depresji i smutku rozpalił wyobraźnię muzyków, poetów i filmowców drugiej połowy XX wieku. Motyw ten pojawiał się regularnie przez cały okres lat 70., m.in. w utworze Babe Ruth czy licznych coverach przeboju Led Zeppelin Black Dog (którego tytuł jest akurat przypadkowy). Pod koniec lat 80. powstała formacja oraz wytwórnia muzyczna The Black Dog budująca scenę progresywnej muzyki elektronicznej, istniejąca do dziś i uważana za prekursorską dla nurtu IDM. W międzyczasie czarny pies na stałe zadomowił się w literaturze (poezja Les Murraya, nowelistyka I. McEwan’a), filmie i muzyce. Hasło „czarny pies” funkcjonuje już w słownikach idiomów, a jego smukła sylwetka zdobi szyldy szpitali i instytucji zajmujących się problemem depresji.

Nie ulega więc wątpliwości, że to właśnie barwny, ekscentryczny Churchill tchnął życie w tę ponurą metaforę. Nie jest jednak prawdą, że był on jej twórcą.Opisywana alegoria depresji występowała w literaturze z różną częstotliwością.

Pomnik Churchilla w Londynie Źródło: iStock
Historia alegorii
Czarny pies niejednokrotnie pojawiał się w listach brytyjskiego pisarza Samuela Johnsona oraz jego przyjaciół ponad sto lat przed narodzinami Churchilla. Znajomi wymieniali się w nich doświadczeniami i obawami związanymi ze stanem depresji obrazując je bardzo barwnymi, metaforycznymi scenkami. Czytamy w nich:

„Gdy rozpoczynam śniadanie czarny pies czeka na swoją dolę, od śniadania do obiadu nie przestaje szczekać”.

W swoich listach przyjaciele Johnsona przesuwają ‘narodziny’ alegorii o kilkanaście wieków wstecz, sugerując, że już rzymski poeta Horacy przestrzegał przed czarnym psem jako tym, który przynosi smutek.

„Czarny pies wlazł na niego. Horacy mówi nam, ze widok czarnego psa ze szczeniakami to zły znak”.

Oczywiście taka interpretacja ostrzeżenia Horacego może nie mieć uzasadnienia i prowadzić do błędnych wniosków. Idąc jednak dalej, kartkując pośpiesznie stronice historii sztuki i astrologii możemy natknąć się na wiele ciekawych wątków potwierdzających tezę o długiej historii alegorii czarnego psa. Pochodzący z XVI w. obraz „Melancolia I” Alberta Durera przedstawia psa jako towarzysza w melancholii. Natomiast XI-wieczny astrolog Ibn Ezra określa czarnego psa jako „bestię Saturna” – boga melancholii.

Granice znaczeniowej autonomii dla alegorii czarnego psa niestety często zacierają się. Przez wieki zwierzęta te rozpalały wyobraźnie ludzi do granic szaleństwa. Były one bohaterami romantycznych historii, epickich sag i tajemniczych rytuałów. Bogowie o psich i szakalich głowach, Cerber, nahual, czarny pies z Bungay, psy-widma pojawiające się w brytyjskich miasteczkach jako posłańcy śmierci, „psychopompy” – przewodnicy dusz etc. Wszystkie te istoty przez wieki mieszały się i przenikały w wielkim bębnie symbolizmu i zabobonu cywilizacji człowieka. Czarny pies jako symbol melancholii,  a nawet depresji jest jednym z wielu. Popularność tego rodzaju alegorii rosła, malała, czasem umierała śmiercią językowego reliktu. Niekiedy odradzała się ponownieprzenikając do kultury masowej za sprawą urwanego zdania czy paru słów zapisanych w pamiętniku ludzi – legend.